اخبار جعلی به بیان ساده، اخباری است که برای گمراه کردن یا فریب دادن مخاطب، از روی عمد و با اهداف مختلف ساخته می شود. هدف اصلی پژوهش حاضر، شناخت نقش سواد رسانه ای در باورپذیری اخبار جعلی در اینستاگرام است. بدین منظور از روش نظریۀ زمینه ای برای پاسخ گویی به سؤال اصلی تحقیق استفاده شده است. روش گردآوری داده ها، روش مصاحبه است و با 13 نفر از کارشناسان و خبرگان حوزۀ رسانه، مصاحبۀ نیمه ساختاریافته انجام شده است. کدگذاری داده ها تا مرحلۀ رسیدن به یک الگوی نظری در زمینۀ عوامل مؤثر بر باورپذیری اخبار جعلی در بین کاربران شبکه های اجتماعی ادامه پیدا کرد. بر اساس یافته های پژوهش، عوامل مؤثر بر باورپذیری اخبار جعلی شامل عوامل علی، زمینه ای و مداخله گر است. پیامدهای شیوع اخبار جعلی و راه های مقابله با آن نیز در نتایج پژوهش تبیین شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که پایین بودن سواد رسانه ای از عوامل علی مؤثر بر باورپذیری اخبار جعلی است و افزایش سواد رسانه ای از راه های مقابله با باورپذیری اخبار جعلی است.

هدف از این پژوهش، شناسایی و ارائه مؤلفه های اخبار جعلی رسانه های اجتماعی در ایران بوده است. شناسایی اخبار و اطلاعات جعلی در مقایسه با اطلاعات واقعی، پدیده شایان توجه رسانه های اجتماعی است که نوعی درهم تنیدگی معنایی را موجب می شود. در این پژوهش کیفی، داده­ ها با مصاحبه های نیمه ­ساختار یافته به صورت میدانی جمع آوری شده اند. جامعه هدف، متشکل از صاحبنظران و نخبگان حوزه ارتباطات اجتماعی، رسانه ها و خبر و روش نمونه ­گیری، هدفمند بوده است که از روش ­های نمونه ­گیری غیراحتمالی محسوب می شود. 29 مصاحبه تا رسیدن به اشباع نظری، انجام گرفته و داده های حاصل از طریق نرم افزار MAXQDA نسخه10 تحلیل شده است. در پژوهش حاضر با روش تحلیل مضمون، 4 مضمون فراگیر و 36 مضمون سازمان یافته به همراه مضامین پایه به عنوان گزاره ­های مطرح شده در مصاحبه ها، شناسایی شده اند. از مهم ترین مضامین سازمان یافته در تفاوت اخبار جعلی با اطلاعات واقعی (وسعت پوشش، فاقد اثر سازنده، مُغرضانه بودن ، شبیه سازی شده، ایجاد جنگ روانی و اعتبار منبع)؛ در تشابه اخبار جعلی با اطلاعات واقعی (کارایی مشابه، ارزش خبری، سبک خبری و ثُبات زمانی)، در اهداف اشاعه اخبار جعلی (ایجاد جنبش اجتماعی، فریب اذهان عمومی، تنش رسانه ای، جهت دهی افکار عمومی، فضای هیبریدی و گسترش ابهام) و در پیامدهای مصرف اخبار جعلی (ایجاد حس بدبینی، بی ­اعتباری نهادهای دولتی، اعتبار­یابی سلبریتی ­ها، حذف نخبگان مدیریتی، تلقین پذیری، یأس اجتماعی و تصمیم ­گیری شتابزده) بوده است.

امروزه با ظهور تکنولوژی های نوین رسانه ای و بروز مشکلات ناشــــی از محتوای جعلی، فضای رسانه ای با چالشی بزرگ مواجه شده است. این مقاله با بررسی روش های ارائه شده درجهان با هدف دسترسی به الگوهایی است که بتواند محتوای رسانه ای را راستی آزمایی کند. سؤال اصلی این است که چه راهکارهایی را می توان برای راستی آزمایی محتوای رسانه ای ارائه کرد؟ این پژوهش فرض را بر این گرفته که راستی آزمایی محتوای رسانه ای در فضای مجازی موجب تأمین امنیت روانی جامعه است.در این مقاله موضوع را از دیدگاه فعالان رسانه ای، ارتباطات و استادان دانشگاه های کشور با روش کیفی و مبتنی بر مصاحبة عمیق، مورد مطالعه قرار داده ایم. جامعة آماری این پژوهش، شامل دوازده فعال رسانه ای و دانشگاهی است که تجربة کار یا مـدیریت رسانه ای را بر عهده داشته اند. در آغاز لیــستی از گروه هدف تهیه شده و با تجربه ترین افراد در زمینة موضوع پژوهش انتخاب شدند. پس از مصاحبه، گزاره های برجسته استخراج و در یک دسته بندی کلی سازماندهی و تجزیه وتحلیل شدند و روش های حاصل در قالب چهار مقوله شامل اقدامات حاکمیتی، فناورانه، فرهنگ سازی و الگوها، معرفی شدند. بنابراین و با اســــتناد به روش های به دست آمده سازمان های خبری ایران و مخاطبان رسانه قادر خواهند بود با اتکا به یافته های این پژوهش، به مقابله با محتوای جعلی بپردازند.

خبر جعلی، به دلیل اخلال در گردش اطلاعات صحیح در جوامع مدرن و دموکراتیک، تهدیدی جدی در مسیر انواع گزینشگری های عمومی از جمله انتخابات آزاد به شمار می رود؛ یکی از مهم ترین راه های مقابله با این تهدید، تجهیز کاربران به امکانات سواد رسانه ای است؛ توفیق خبرجعلی در هر جامعه، بستگی تام به شیوه، نوع و میزان بازنشر و مصرف آن از سوی شهروندان کاربر رسانه های جدید دارد؛ از این رو، بررسی چرایی مصرف و باورپذیری خبرهای جعلی از سوی کاربران موضوع مهمی است که می بایست، پیش از هرگونه برنامه ریزی برای طراحی نظام مقابله با خبرهای جعلی با رویکرد سواد رسانه ای، در پی یافتن پاسخ های مناسب برای آن بود. در این مقاله با بررسی جامع منابع علمی موجود و انجام مصاحبه عمیق، سه مضمون سازمان یافته «دلایل مربوط به کاربران»، «دلایل مربوط به خبر جعلی» و «دلایل مربوط به جامعه» را با کمک روش تحلیل مضمون ارایه دادیم. یافته ها نشان دادند عواملی چون واقع نمایی خبر جعلی و تطابق آن با منطق و باور افراد، تصدیق انبوه، فرکانس اکتشافی و شکل گیری حباب فیلتر اطراف کاربران، خلا اطلاعاتی، افزایش تعصب و تنزل اعتبار نهادهای رسانه ای، اجرایی و رسمی ازجمله دلایل مصرف و باورپذیری خبر جعلی در جامعه هستند.

در این مطالعه به بررسی تاثیر سواد رسانه ای مخاطبان در مقابله با اخبار جعلی از نظر خبرگان پرداخته شده است. روش تحقیق کاربردی از نوع کیفی بوده و برای انجام تحقیق از مصاحبه عمیق با خبرگان تحقیق شامل اساتید دانشگاهی، کارشناسان و متخصصان حوزه رسانه و اصحاب رسانه استفاده شده است. ابزار تحقیق مصاحبه نیمه ساختمند بوده و جامعه آماری تحقیق سه دسته بودند شامل: اساتید دانشگاهی، کارشناسان و متخصصان حوزه رسانه و اصحاب رسانه. دلیل انتخاب این سه گروه، استفاده از تجارب تمامی اقشار مسلط بر موضوع تحقیق است تا از تمامی زوایا به مفهوم مورد نظر تحقیق پرداخته شود. روش نمونه گیری تحقیق روش گلوله برفی بود و تعداد نمونه ها بر اساس قاعده رسیدن به حد اشباع نظری تعیین شد. بر این اساس تعداد 11 مصاحبه انجام شد. پس از جمع آوری متن مصاحبه ها و تحلیل دقیق تجارب خبرگان، از روش پدیدارشناسی توصیفی و بر اساس رویکرد هوسرلی برای تحلیل داده های حاصل از مصاحبه ها استفاده شد. طبق نتایج تحقیق کدهای استخراج شده از مصاحبه خبرگان به سه گروه تقسیم بندی شدند که عبارت بودند از: 1) سواد مربوط به ماهیت و هدف خبر، 2) سواد مربوط به مخاطب، 3) سواد مربوط به منتشرکننده خبر.

مقدمه: یکی از رویکردهای ایمن­سازی جامعه در برابر همه­گیری اطلاعات در بحران­ها، افزایش سواد رسانه­ای است. هدف پژوهش حاضر، تعیین رابطه بین سواد رسانه ای و توانایی تشخیص اخبار جعلی مرتبط با کووید-19 در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی جندی­شاپور اهواز بود. روش ­ها: پژوهش حاضر توصیفی از نوع همبستگی بود. جامعه پژوهش دانشجویان مقاطع تحصیلی مختلف دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز 7494 نفر، و حجم نمونه 367 نفر بود. جهت سنجش متغیرها از پرسشنامه­های "سواد رسانه ای" (آلفای کرونباخ 0/738) و "توانایی تشخیص اخبار جعلی مرتبط با کووید-19" (آلفای کرونباخ 0/864) استفاده شد. جهت تحلیل داده­ها از روش های آماری توصیفی و تحلیلی استفاده شد. داده­ها توسط نرم­افزار SPSS 26 تحلیل شد. یافته­ ها: در این پژوهش، 42/2 درصد مرد و 57/8 درصد زن بودند. سواد رسانه ای مرتبط با کووید-19 در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز نشان­دهنده سواد رسانه ای کافی (66/1 تا 84) آنان است. میانگین توانایی تشخیص اخبار جعلی مرتبط با کووید-19 و تمامی مؤلفه­های آن در دانشجویان این دانشگاه از حد متوسط بیشتر است. بین دانشجویان زن و مرد و بین دانشجویان سطوح مختلف تحصیلی از لحاظ سواد رسانه­ای، تفاوت معنی­دار وجود داشت. توانایی تشخیص اخبار جعلی مرتبط با کووید-19 در دانشجویان زن و مرد و در سطوح مختلف تحصیلی معنی دار نبود. نتیجه گیری: دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی جندی­شاپور اهواز دارای سواد رسانه ای کافی هستند و می توانند اخبار جعلی را تشخیص دهند. ایجاد فضایی برای مشارکت دانشجویان در تولید و انتشار اخبار و محتواهای علمی و آموزشی معتبر در حوزه کووید-19 پیشنهاد می شود.

گسترش و نفوذ روز افزون رسانه های اجتماعی، در کنار فرصت هایی نظیر تسهیل فرایند ارتباطات و گردش سریع اطلاعات، تهدیدهای قابل توجهی را نیز به همراه داشته است. یکی از این تهدیدهای مهم، به اجماع متخصصان این حوزه در سراسر جهان، تولید و انتشار خبرهای جعلی است. دولت های رقیب، عناصر معارض و اپوزیسیون، افراد سودجو و مغرض و حتی سازمان های رقیب، با اطلاع از این ظرفیت، اقدام به تحریف و واژگون سازی حقایق در فضای مجازی جوامع و کشورهای هدف در مقیاس وسیع کرده و افکار عمومی را در جهت اهداف خویش و عمدتاً در تقابل با دولت هایشان بسیج می کنند؛ این فرایند حقیقت زدایی گسترده از فضای اطلاع رسانی جوامع، موجی از آسیب ها و نگرانی ها را در سراسر جهان ایجاد کرده است. شکل گیری این نگرانی ها باعث گشودن مسیر جدیدی از تحقیق ها برای مهار به هنگام و کاهش اثرهای مخرب اخبار جعلی بر افکار عمومی شده است. در این شرایط سازمان های خبری علاوه بر نقش سنتی خود در خبررسانی، وظیفه ی جدید مقابله با اطلاعات غلط برخط و خبرهای جعلی را بر عهده دارند. از این رو، مقالة حاضر با هدف دستیابی به راهکارهای مقابله با خبر جعلی برای سازمان های خبری حرفه ای با تأکید بر کشور ایران، در چنین زیست بوم اطلاعاتی تألیف شده است. برای دستیابی به این هدف، علاوه بر مطالعة کتابخانه ای گسترده در منابع جهانی و دسته بندی مفاد آن ها، با 18 نفر از متخصصان حوزه خبر و رسانة ایرانی، که با شیوة نمونه گیری هدفمند انتخاب شده بودند، مصاحبة عمیق شد و سپس با تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از روش تحلیل مضمون راهکارهایی به دست آمد؛ راهکارهای به دست آمده در قالب شش مرحله شامل "اقدامات پیشگیرانه"، " پایش"، " آستانه"، " تصمیم"، " واکنش" و مرحله ی " ثبت تجربه و دانش" معرفی شد. در مجموع، برای پاسخ به سئوال های پژوهش، 6 مضمون فراگیر، 20 مضمون سازمان یافته ی اصلی، 11 مضمون سازمان یافته ی فرعی و 91 مضمون پایه، یافته و در این مقاله ارائه شد. سازمان های خبری به خصوص در محیط رسانه ای ایران، قادرند با اتکا به یافته های پیشنهادی این پژوهش، طراحی فرایند و طی مراحل احصاشده به مقابله با خبرهای جعلی بپردازند.

این پژوهش با هدف سنتزپژوهی تحقیقات خارجی انجام شده در بازة زمانی 2020 تا 2023 میلادی درباره اخبار جعلی انجام شده است. حجم نمونه براساس نمونه گیری نظری، 14 مقاله و با توجه به اشباع اطلاعات تعیین شد. برای تجزیه و تحلیل داده ها با توجه به مسأله اصلی پژوهش از روش کدگذاری موضوعی استفاده شده که طی سه مرحلة «کدگذاری باز»، «مقوله های توصیفی» و «مضمون های تحلیلی» ارائه شده است. نتایج تحقیق حاصل از سنتزپژوهی تحقیقات انجام گرفته منجر به شناسایی سه مضمون اصلیِ «عوامل محیطی آنلاین»، «انگیزه های فردی- اجتماعی کاربر» و «محتوای اخبار جعلی» در زمره مهمترین دلایل گرایش و انتشار اخبار جعلی در رسانه های اجتماعی شده است. مهمترین عامل و هدایتگر چرخه اخبار جعلی را می توان به زمینه های انتشار یعنی ربات ها و هوش مصنوعی نسبت داد. ربات ها به انتشار اخبار جعلی و افزایش محبوبیت ظاهری اخبار جعلی در رسانه های اجتماعی کمک می کنند. اگرچه ربات ها هنوز وجود دارند، اما بیشتر اوقات، انتشار اخبار جعلی نتیجه افراد واقعی است که معمولاً بی گناه عمل می کنند. این مهم ما را به مقوله اصلی دیگر یعنی انگیزه های انسانی کاربر به گرایش و پذیرش اخبار جعلی سوق می دهد. شبکه های اجتماعی با برجسته کردن شاخص لایک (پسند) یک پست، مبنی بر مفید بودن نظر یک نفر درک سایر خوانندگان را در مورد کیفیت یک پیام تغییر می دهد. و نظر خود را در مورد موضوعی که خود پیام در مورد آن است تغییر می دهد. سنتزپژوهی تحقیقات همچنین نشان می دهد که مردم به دلایل مختلف اخبار جعلی را نسبت اخبار واقعی بیشتر به اشتراک می گذارند.

هدف: این تحقیق ضمن آسیب شناسی فرایند اطلاع رسانی در ایام کرونا در ایران با هدف طراحی راهکارهای مقابله با اخبار جعلی در فضای رسانه ای ایران (مطالعه موردی: اینفودمی کووید19) انجام شده است. روش: این پژوهش یک پژوهش کیفی اســت که با اســتفاده از تحلیل مضمون 15 مصاحبه با صاحب نظران ارتباطات اجتماعی و فعالان رسانه ای به شناســایی راهکارهای مقابله با اینفودمی کووید19 در ایران پرداخته و شبکه مضامین را برای آن ارائه داده و ابعاد و مولفه های هر مضمون را مشخص کرده است.یافته ها: مضامین اصلی شناسایی شده از تحلیل متن مصاحبه های انجام شده عبارت اند از: «روزنامه نگاری کنش گر»، «روابط عمومی پیشگیرانه»، «سیاست زدایی از پدیده های علمی»، «اقدامات حقوقی- قضایی» و «بازسازی اعتماد ملی». برای «روزنامه نگاری کنش گر» باید این موارد را که به عنوان مضامین سازمان دهنده شناسایی شده اند در دستور کار قرار داد: مطالبه گری  روزنامه نگاری علم، تشکیل میز فکت چکینگ، استفاده از هوش مصنوعی، مهارت برخورد غیر انفعالی با شایعات، کیفی گرایی رسانه ها به جای کمی گرایی، همگرایی رسانه ای و ارتقای مهارت های شناختی مخاطبان. برای تحقق «بازسازی اعتماد ملی» باید به این موارد توجه کرد: تقویت روزنامه نگاری مستقل، اقدام حداکثری و اعلام حداقلی و تحول در شیوه حکمرانی.نتیجه گیری: توسعه و تقویت جریان تحزب در کشور و رقابت احزاب واقعی، بستری را برای مقابله با اخبار جعلی و نادرست فراهم می کند. منابع و مراجع خبری اگر هویت سیاسی و حزبی مشخصی داشته باشند، به خاطر حفظ اعتبار و جایگاه تشکل خود در جهت تولید و توزیع اطلاعات درست و صحیح گام برمی دازند. در موقعیتی که افراد به هیچ صنف و گروه و حزبی وابسته نیستند، نگرانی بابت تکذیب ادعاها و گفته های خود ندارند و به راحتی محتواهای جعلی را ساخته و منتشر می کنند. به عبارت دیگر وابستگی به صنف و گروه و حزب، هزینه های دروغ پردازی را افزایش می دهد.  نهادهای دولتی و خصوصی که مسئولیتی درباره بیماری کووید19 و تبعات آن دارند باید با بهره گیری از مدل «روابط عمومی پیشگیرانه» اطلاع رسانی خود را انجام دهند. یکی از چالش ها و دغدغه های اصلی بیشتر شرکت کنندگان، مواجهه سیاسی در کشور ایران با پدیده های علمی است. «سیاست زدایی از پدیده های علمی» پیشنهادی است که در بحرانی با موضوع ارتباطات سلامت ضروری به نظر می رسد. سکوت رسانه ای یا دلیل تراشی برای یک ادعای اشتباه که در نتیجه سیطره نگاه سیاسی بر علم اتفاق می افتد می تواند زمینه ساز رشد و گسترش اخبار جعلی شود. تشکیل «میز تخصصی فکت چکینگ» با ماموریت رصد اخبار جعلی مرتبط و اقناع مخاطبان یک پیشنهاد اجرایی است که در کشور ما تجربه نشده است. یافته های این پژوهش مبنی بر ضرورت «توزیع افقی اطلاعات و پرهیز از سلسله مراتب عمودی» با نظریه «جامعه شبکه ای» همخوان است.